Kontynuując temat wykorzystywanych ostatnio coraz częściej w Polsce kolejnych mechanizmów, które pozwalają obywatelom decydować o kierunkach wydatkowania środków publicznych, warto wspomnieć o takim przypadku skierowanym do obszarów wiejskich. Chodzi o fundusze sołeckie, które mogą być w ten sposób traktowane jako uzupełnienie dla zdobywających szturmem kraj budżetów partycypacyjnych czy też proponowanego w systemie wydatkowania unijnych funduszy strukturalnych instrumentu Rozwoju Lokalnego Kierowanego przez Społeczność (RLKS). W takim kontekście fundusze sołeckie wydają się stwarzać warunki do szczególnego aktywizowania mieszkańców obszarów wiejskich, skłaniając ich do uczenia się podejmowania wspólnie decyzji, na co mają być skierowane pochodzące z tego źródła środki. Z tego też względu narzędzie było już omawiane jako przykład narzędzia sprzyjającego partycypacji w ramach Biuletynu Kompas (zob. m.in. teksty „Senat ulepsza fundusz sołecki” i „Fundusz sołecki w liczbach”).
Zasady stosowania funduszy sołeckich w kraju określa obowiązująca od 12 marca 2014 r. nowelizacja ustawy o funduszu sołeckim przyjęta 21 lutego tego samego roku. Wprowadza ona m.in. procedury wprowadzenia w danej gminie takiego funduszu w ramach lokalnego budżetu. Art. 5 ust. 1 ustawy określa, iż musi to być poprzedzone złożeniem do wójta (burmistrza, prezydenta miasta) przez sołectwo odpowiedniego wniosku „do 30 września roku poprzedzającego rok budżetowy, którego dotyczy wniosek” (art. 5 ust. 4) tak, aby mógł zostać uwzględniony w projekcie budżetu gminy. Naturalnie dotyczy to gmin, gdzie sołectwa jako instytucje pomocnicze gminy, funkcjonują. Zgodnie z ust. 2 tego samego artykułu ustawy opracowanie wniosku danego sołectwa odbywa się w sposób wspólnotowy – uchwala go „zebranie wiejskie z inicjatywy sołtysa, rady sołeckiej lub co najmniej 15 pełnoletnich mieszkańców sołectwa”. Powinien on także „zawierać wskazanie przedsięwzięć przewidzianych do realizacji na obszarze sołectwa w ramach środków określonych dla danego sołectwa (…), wraz z oszacowaniem ich kosztów i uzasadnieniem” (art. 5 ust. 3).
W ostatnich dniach kwietnia br. właściwe do tych spraw Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji opublikowało projekt rozporządzenia w sprawie trybu zwrotu części wydatków gmin wykonanych w ramach funduszu sołeckiego, wzoru wniosku o ten zwrot oraz wzorów informacji przekazywanych przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) i wojewodę (zob. wszystkie dokumenty). Dokument ten określa również tryb zwrotu gminom z budżetu państwa części wydatków poniesionych przez nie w ramach funduszu sołeckiego. Art. 3 ust. 7 ustawy o funduszu sołeckim wprowadza bowiem mechanizm finansowego motywowania przez administrację centralną gmin, by stosowały u siebie przewidziany ustawą mechanizm. Zgodnie z jego zapisami, gmina otrzymuje z budżetu państwa zwrot, w formie dotacji celowej, części wydatków wykonanych w ramach funduszu sołeckiego, obejmujący wydatki wykonane w roku poprzedzającym dany rok budżetowy. W porównaniu z zapisami obowiązującymi przed nią, limit tego zwrotu ta sama nowelizacja ustawy podwyższyła o 10 punktów procentowych na każdym z ustalonych progów (gminy, w zależności od zamożności, mogą uzyskać teraz z urzędu wojewódzkiego od 20% do 40% wartości środków przeznaczonych na fundusz sołecki – do najwyższego zwrotu uprawnione są gminy najuboższe).
Wprowadzenie tych progów brzegowych zwrotu środków przeznaczonych na fundusz sołecki z budżetu państwa skutkowało właśnie potrzebą wydania wspomnianego rozporządzenia przez MAiC. Chodzi o umożliwienie administracji centralnej monitorowania poziomu wydatkowania pieniędzy na takie wsparcie funduszy sołeckich w skali całego kraju. Dotycząca ich ustawa wprowadziła także określony w trybie wzrastającym każdego roku maksymalny limit wydatków, które na ten cel mogą być przeznaczone z budżetu państwa (w 2014 r. – 68 000 tys. zł, w 2015 r. – 98 000 tys. zł, w 2016 r. – 129 000 tys. zł, itd.). W związku z tym ministerstwo właściwe do spraw administracji musi mieć możliwość obserwowania, jaka suma środków została już na ten cel spożytkowana. W związku z tym obowiązek terminowego raportowania pod rygorem utraty uprawnienia do zwrotu został nałożony na organy wykonawcze poszczególnych gmin. Zgodnie z nim do 31 lipca roku poprzedzającego rok budżetowy wójt (burmistrz lub prezydent miasta) musi przekazać wojewodzie informację o wysokości środków przypadających na dane sołectwa oraz wysokość kwoty bazowej, od której liczona jest stawka uprawnionego zwrotu (czyli wspomniany próg procentowy, wynoszący od 20 do 40%). Zbiorcza informacja od wojewodów ma w dalszej kolejności trafiać do MAC.
Promowany w taki sposób przez polski rząd mechanizm partycypacji obywatelskiej zyskuje na popularności. W latach 2010-2013 fundusz sołecki utworzyło, w zależności od roku, ok. 45-50 proc. gmin w Polsce. W 2013 roku nastąpiło to w 1241 gminach, tj. 57% spośród JST posiadających sołectwa. Jednocześnie, 793 gminy (37%) podjęły uchwały o niewyodrębnieniu funduszu, a 141 gmin (6%) nie podjęło żadnych uchwał (mimo wprowadzonego ustawą o funduszu sołeckim obowiązku prawnego podjęcia takiej decyzji – o wyodrębnieniu odpowiednich środków z budżetu lokalnego lub rezygnacji z tego). Funkcjonowanie funduszy sołeckich ma jeszcze pewien potencjał do zagospodarowania. Skoro sołectwa istnieją w 2175 gminach w Polsce (na 2479 gmin ogółem), to fundusze sołeckie mogłyby zostać wdrożone maksymalnie w 88% polskich gmin. Już teraz jednak widać, że omawiany instrument staje się najpopularniejszym mechanizmem partycypacji w obszarze budżetów lokalnych ze strony mieszkańców obszarów wiejskich. Wspomniane 1241 gmin, gdzie ten instrument wprowadzono, obejmuje 22 516 sołectw, gdzie mieszkańcy będą mogli podjąć decyzję o przeznaczeniu pieniędzy skierowanych na rozwój zamieszkiwanego przez nich obszaru.
Byłoby idealnie, gdyby dostrzegając wartość wspierania takiego rozwiązania, polski rząd silniej chciał także angażować się we wprowadzenie innych, podobnych narzędzi. Pierwszym narzucającym się w tym kontekście na myśl przykładem instrumentu, który oczekuje ciągle na takie większe zainteresowanie ze strony rządzących, jest Rozwój Lokalny Kierowany przez Społeczność (RLKS). Po zaakceptowaniu ostatnio przez Komisję treści polskiej Umowy Partnerstwa czas wrócić do poprawienia zasad wydatkowania tych środków w kraju i zastanowić się nad możliwością wykorzystania takich dodatkowych mechanizmów, oddających więcej władzy w ręce obywateli.
Żródła: http://isap.sejm.gov.pl, www.senat.gov.pl, www.samorzad.pap.pl , http://funduszesoleckie.pl, www.decydujmyrazem.pl, materiały własne
Tekst przygotowano w ramach projektu "Decydujmy razem. Wzmocnienie mechanizmów partycypacyjnych w kreowaniu i wdrażaniu polityk publicznych oraz podejmowaniu decyzji publicznych" współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
